Kirlilige bagli olumlerin buyuk cogunlugu, bir metrenin 2,5 milyonda birinin altinda olan ince parcaciklarla iliskilidir ve bu PM 2,5 olarak bilinir. Bunlar zehirli gazlar gibi zarar verici olmasinin yaninda, ayrica tum kapilar ve pencereler kapali olsa bile evlere girebilir. Nefes alindiginda, PM 2,5 akcigerlerin en derin girintilerine nufuz edebilir, kan dolasimina gecebilir ve toksinleri vucudun her organina tasiyabilir. Dunya capinda, PM 2,5 kirliliginin yilda 8,9 milyon erken olume neden oldugu tahmin edilmektedir.
PM 2,5 kirliliginin etkilerine iliskin bilgiler arttikca, kirlilige bagli olumler 2012’de 3,2 milyon artmistir. Tahminlere gore, uydu verileri veya arazi kullanim regresyon modelleri 16 ulkede 41 kohort; ug/m 3’tur. Toplam olumlere ek olarak, spesifik nedenler de dikkate alinmistir ve bunlar asagidaki gibidir:
• Inme
• Iskemik kalp hastaligi
• KOAH
• Akciger kanseri
• Alt solunum yolu enfeksiyonlari
2013 yilinda Uluslararasi Kanser Arastirma Ajansi (Grup 1) tarafindan, hem dis ortam hava kirliligi hem de partikul madde (hava kirliliginin onemli bir bileseni), insanlar icin kanserojen olarak siniflandirilmistir. Akciger kanserine ek olarak PM 2,5, mutfaklarinda odun dumanina maruz kalan HPV pozitif Hondurasli kadinlarda bobrek ve mesane kanserleri, meme kanseri ve rahim agzi kanseri ile baglantilidir.

0,2 Mikrondan Kucuk Parcaciklar Icin Beyne Dogrudan Yol
Hava kirliliginin olumsuz saglik etkilerinin altinda yatan mekanizmalar, sistemik iltihaplanma ve oksidatif stresi icerir. Bu mekanizmalar ayni zamanda demans patogenezinde de rol oynar. Insan beynindeki manyetit partikullerinin varligindan da anlasilacagi gibi, 0,2 mikrondan kucuk partikuller dogrudan olfaktor ampul yoluyla beyne girebilir. Iki ana PM 2,5 kaynagi (odun dumani ve trafik) beyne dogrudan girebilecek kadar kucuktur, cunku boyut dagilimi 0,1 ila 0,2 mikron civarinda pik yapar, sigara dumani parcaciklarindan daha kucuk ve 0,4’te 0,3 mikron pik yapar.



Hava Kirliliginin Beyin, Kalp ve Akcigerlere Olan ZararlariPM 2,5 Bilissel Islevi Azaltir
Yapilan birkac calisma, PM 2,5 kirliliginin bilissel islevi azalttigini gostermektedir. 50 yasin uzerindeki 13.996 kisiden olusan bir ornekte, PM 2,5 maruziyeti azalmis genel bilissel islevle iliskilendirilmistir. PM 2,5 ayrica Los Angeles’ta 1.496 ve Almanya’da 798 kiside Kaliforniya Sozel Ogrenme Testinde daha dusuk puanlarla iliskilendirilmistir. Bulunan sonucta PM 2,5 semantik hafizayi ve gorsel yapiyi azalttigi bulunmustur. PM 2,5’in ortalama 6,99, 11,75 ve 20,26 g/m 3 (PM 2,5 maruziyetinin en yuksek ucte biri) oldugu MeksIka’da ve PM 2,5’teki 10 g/m 3 artisin etkileri (en az 60 yasindaki 7,986 eriskinde) oldukca anlamli ve birkac yillik yaslanmayla karsilastirilabilirdi.
Cin’de, partikul hava kirliliginin zekada buyuk dususlere neden oldugu bildirilmistir. Ve 50 maddelik partikulun ortalama yillik konsantrasyonunun 10 m (PM10)/g’den insanlarda ortalama 3 mikrograma dustugu bir dususe de neden olmustur. Bunlar yuzdelik sozlu test puanlari ve 58 yuzdelik matematik testi puanlaridir. Hem gunluk islerini yurutmek hem de yuksek oranda karar almak icin onemli olan bilissel islev goz onune alindiginda, hava kirliligi buyuk olasilikla onemli saglik ve ekonomik maliyetler getirmektedir.

PM 2,5 Beyin Hacmini Azaltir
Kadin Sagligi Girisimi Hafiza Calismasi (WHIMS), toplumda yasayan 1.403 demanssiz kadinin beyin hacimlerini yapisal MRI taramalariyla olcmustur. Intrakraniyal hacimler ve potansiyel faktorler icin ayarlama yapildiktan sonra, 3,5 pm 2,5 g/m3’e maruziyette bir artisin, beynin beyaz cevher hacmini, 1-2 yillik beyin yaslanmasina esdeger olan 6,2 cm3’e dusurdugu tahmin edilmistir. Baska bir MRI calismasi, ABD’deki 943 kisinin beyin hacmi olculmustur. Ve 60 yasin uzerindeki kisiler icin sadece 2 g/m 3 PM 2,5 maruziyetin % 0,32 daha kucuk toplam beyin hacmi ve % 46 ile iliskili oldugu bulunmustur. Bununla birlikte daha yuksek latent serebral enfarktus riski, bir tur sessiz inme ile iliskilidir.
Milyonlarca ABD’li kisi uzerinde yapilan calismalarda 5 ug/m3 PM 2,5 maruziyetinde artis, Alzheimer, demans ve Parkinson icin hastaneye yatislari % 33-100 oraninda artirmistir. ABD’nin kuzeydogusundaki 50 sehirde 9,8 milyon Medicare kullanicisi icin, sehir genelinde PM 2,5 maruziyetinde 5 µg/m 3’luk bir artis ve Alzheimer’in hastaneye yatma riskini ikiye katlamistir. Ayrica demans icin % 46 ve Parkinson hastaligi icin % 44 artis olmustur. 6,9 milyonluk baska bir buyuk calismada, PM 2,5 maruziyetindeki 5 µg/m 3’luk bir artisin demansi 6,5 puan artirdigi tahmin edilmistir. 2013 yilinda ABD’li yasli kisileri ortalama demans orani % 19 ile 65 ve ustudur. Demans gunumuzde tum yas gruplari ve cinsiyetler arasinda onde gelen olum nedenidir. Alzheimer UK icin bir rapor, 2015’te doganlarin yaklasIk ucte birinin demansla olecegini one surmustur. Sonuc olarak, PM 2.5 maruziyetinde 5 g/m3’e (PM 2.5 iki ana emisyon kaynagi – odun sobasi ve dizel araclar) mucadele edilerek azaltilmasi sagliga ciddi faydalar saglayabilir.

Otizm, Beyin Anormallikleri, Davranis Sorunlari, Dusuk Entelektuel Performansin Yani Sira Erken ve Olu Dogumlar
Erken dogumlar, erken yetiskinlikte beyin degisIklikleri ile iliskilidir. Hamilelik sirasinda PM 2,5 maruziyetine atfedilen erken dogumlardaki % 18’lik artisin beyin gelisimi uzerinde olumsuz etkileri olmasi muhtemeldir. En buyuk etkilerin 3. trimesterde maruziyet oldugu gorulmektedir. Ornegin, Ohio, ABD’de, gebeligin ucuncu trimesterindeki PM 2,5 kirliligi olu dogumlarda % 42 artis ve erken dogumlarda % 28 artisla iliskilendirilmistir. Yapilan alti calisma, gebelik sirasinda (esas olarak ucuncu trimester) otizm ve PM 2,5 maruziyeti arasinda baglanti oldugunu bildirmektedir. Cin’deki bir calismada, yasamin ilk 3 yilinda PM1 maruziyeti ile otizm riski de artmistir. PM1’de 4,8 µg/m 3 artis (ceyrekler arasi aralik, IQR) icin % 86 artis olmustur.
Yapisal noro goruntuleme ve bilissel islev testleri bu etkilere biraz isIk tutmaktadir. Hollanda‘da 783 cocuk, hamilelik sirasinda annelerinin PM 2,5 maruziyeti olculdukten sonra 6 ila 10 yaslarinda tekrar test edilmislerdir. Fetal yasam sirasinda daha yuksek PM 2,5 maruziyetine sahip olanlar, her iki hemisferin birkac beyin bolgesinde daha ince kortekse sahip olmuslardir. Ornegin, sag hemisferdeki prekuneus bolgesinin serebral korteksi 0.045 mm daha ince oldugu gozlemlenmistir. Prekuneus ve rostral orta frontal bolgelerdeki azalmis serebral korteks, PM 2,5 maruziyeti ile bozulmus inhibitor kontrol arasindaki iliskiye kismen aracilik etmistir.
Mexico City metropolunde beyin disi nedenlerden aniden olen 11 aydan 40 yasina kadar 203 kisinin ardisIk otopsilerinden elde edilen dogrudan gozlemler ek kanitlar saglamaktadir. 12 µg/m 3’luk USEPA standardini asan yas ve kumulatif PM 2,5 maruziyeti, beyindeki norofibriler yumaklarin onemli prediktorleridir. Bununla birlikte 11 aylik bebek bile bu anormal proteinlerin varligini gostermistir. Hava kirliliginin beyin uzerindeki etkisi konusunda bir dunya uzmani olan calismanin bas yazari, Alzheimer hastaliginin ayirt edici ozellikleri cocuklukta kirli ortamlarda basladigini ve etkili onleyici tedbirleri erken uygulanmasi gerektigini bildirmistir.

Hava Kirliliginin Beyin, Kalp ve Akcigerlere Olan ZararlariPM 2,5 Kaynaklari ve Saglik Sorunlari Hakkinda Artan Ancak Sinirli Farkindalik
Dunya Saglik Orgutu genel muduru, Ekim 2018’de soruna dikkat cekerek bir bildiride bulunmustur. Bu bildiride hamilelik sirasinda hava kirliligine maruz kalmak, gelismekte olan bir bebegin beyin, kalp ve akcigerler dahil hayati organlarina zarar verdigini ve cesitli hastaliklara yol actigini bildirmistir. Hava kirliligi ayni zamanda cocukluk donemindeki beyin gelisimini de olumsuz etkiler, cocuklarin okulda basari sansini ve daha sonraki yasamlarinda istihdam olanaklarini azaltir. Kirliligi azaltma cabalari simdiye kadar araclara odaklanmistir, ornegin Nisan 2019’dan itibaren Londra’nin merkezinde bir Ultra Dusuk Emisyon Bolgesi, Euro-6 (dizel) veya Euro-4 (benzin) karsilamayan araclar gunluk para odemektedir.
Tek bir odun sobasi gibi diger onemli kaynaklar, bir yil icinde ortalama bir benzinli arabadan birkac saat icinde daha fazla PM 2,5 yaymasina ragmen artmaktadir. Hava kirliligi uzmani Gary Fuller’a gore en temiz soba bile bir dizel kamyona gore 8 kat daha fazla kirlilik uretmektedir. Baska bir deyisle, odun sobasi olan bir komsunun olmasi, sokakta motorlari bosta olan 8 kamyona sahip olmak gibidir. Karsilastirmali arastirmalar, odun sobasi kirliliginin en az trafik kirliligi kadar zararli oldugunu gostermektedir. Bu nedenle PM 2,5’i azaltmanin faydalari, 1.000 benzinli arabanin, partikul filtresiz birkac dizel motorun veya tek bir odun sobasinin kaldirilmasiyla elde edilip edilmedigine bakilmaksizin benzer olmaktadir.
Avrupa, kuresel isinmayi azaltmaya yardimci olacagina dair yanlis inancla dizelleri cesaretlendirmistir. Bununla birlikte, bagimsiz bir degerlendirme, endise verici seviyelerde hava kirliligi yaratmanin yani sira, dizellere gecisin aslinda kuresel isinmayi artirdigi sonucuna varmistir. 2015’te eski bir bakan, dizelleri tanitmanin bir hata oldugunu kabul etmistir. Odun sobalarinin cevreyi kirletmeyen isitmaya gore daha fazla kuresel isinmaya neden oldugu konusundaki uzman tavsiyesine ragmen ve dikkatlice calistirilan kuru odun yakan bir odun sobasi bile Londra’nin ic kesimlerinde saglik maliyetine sahiptir.

Saglik Uzmanlari Fark Yaratabilir
2006 yilinda yapilan bir calisma Halk Sagligi Idaresi icin bir Ingiliz Hukumeti brifinginde, pasif iciciligi ortadan kaldirarak PM’yi 10 mikrogram/m3 azaltmanin, Ingiltere’deki yol kayiplarini 3 kat daha fazla ortadan kaldirmanin omrunu 5 kat daha fazla uzattigini bulmustur. Dunya capinda PM 2,5 ile ilgili olumlerdeki yukari dogru revizyonlar goz onune alindiginda, gercek faydalarin cok daha yuksek olmasi muhtemeldir. Dunya capinda, PM kirliliginin sigara icin 1,6 yila kiyasla yasam beklentisini 1,8 yil, alkol ve uyusturucu kullanimi icin 11 ay, yol yaralanmalari icin 4,5 ay, catisma ve terorizm icin 22 gun azalttigi tahmin edilmektedir. Gelismis ulkelerde bile, dusuk maliyetli eylemler onemli faydalar saglayabilir, ornegin Launceston’da odun dumaninin azaltilmasiyla elde edilen PM 2,5 kirliligindeki % 40’lik bir azalmadan dolayi, solunum hastaliklarindan kaynaklanan kis olumlerinde % 28 azalma ve kardiyovaskuler hastalik olumlerinde % 20 azalma olmustur.
Hava Kirliliginin Beyin, Kalp ve Akcigerlere Olan ZararlariSaglik uzmanlari, sigarayi biraktirmak ve halk sagligini korumak icin dumansiz alanlar yaratmada hayati bir rol oynamislardir. Bazilari gunumuzde hava kirliligi konusunda harekete gecmektedir. Hava kirliligini zararlarinin bu kadar buyuk olmasi, bu kirliligin azaltilmasina yonelik calismalara daha fazla ciddiyet verilmesi gerektiginin bir kanitidir. Saglik uzmanlari, en onemli ve zararli kaynaklardan baslayarak hava kirliligini azaltmaya yonelik kapsamli stratejileri savunarak gercek bir fark yaratabilir. BirlesIk Krallik arastirmasina gore, pasif sigara icme veya motorlu arac trafik kazalarinin ortadan kaldirilmasindan daha uzun yasam beklentisi acisindan daha fazla saglik faydasi elde edilecektir. Guvenli bir PM 2,5 kirliligi seviyesi olmadiginda, kilavuz ilkelerin belirlenmesi maliyetlerin ve faydalarin dikkatlice degerlendirilmesini gerektirir. Kilavuzlar iyi bir baslangictir cunku dunya nufusunun % 90’indan fazlasi bunlara uymamaktadir.
Standartlar belirlenirken saglik hizmetleri maliyetleri tam olarak hesaba katilmamistir. Ve bu da onemli olcude kafa karisIkligina neden olmustur. WHO yonergelerinin uzerindeki PM 2,5 seviyeleri ciddi saglik hasarina neden olmakla birlikte mevcut standartlara uyabilirken, daha az erken olume neden olan NO 2 seviyeleri bunlari asabilmektedir. En buyuk halk sagligi kazanimlarini elde etmek icin, saglik profesyonelleri ve diger yetkililer, mevcut kaynaklar icin maksimum faydayi saglayacak stratejiler onermek icin maliyetler ve faydalarla ilgili bilgileri kullanmalidir. Bazi calismalar, odun isitmasindan kaynaklanan PM 2,5’in saglik zararini trafik kirliligi ile karsilastirmistir. Kuzey Isvec’te trafik ve odun dumani PM 2,5 kirliliginin demans uzerindeki bagimsiz etkileri tahmin edilmistir. Tahminlerde buyuk standart hatalar olmasina ragmen, orantili olarak daha fazla PM 2,5, trafikten cok odun sobalarindan gelmistir.
Akciger kosullari icin, yanginlardan cikan dumani ayni partikul seviyesiyle dogrudan karsilastiran ve araba egzozundan cikan dumani dogrudan karsilastiran simdiye kadar yapilan sinirli sayida calisma vardir. Bu calismalarda ki sektorun tumu, odun dumaninin etkilerinin akciger icin aslinda daha kotu oldugunu gormustur. BirlesIk Krallik’ta odun dumani artik kentsel PM 2,5 kirliliginin ana kaynagidir. Hanelerin yalnizca % 7,5’inin isinmasi icin odun kullanmasina ragmen, evde odun yanmasi, BirlesIk Krallik’ta tum karayolu trafiginin (kamyonlar, otobusler, arabalar ve motosIkletler) 2,7 kat daha fazla PM 2,5 emisyonuna tekabul etmektedir. Sidney’de odun, hanelerin % 5’inden daha azi tarafindan ana isitma sekli olarak kullanilmaktadir, ancak kirlilikle iliskili erken olumlerin % 25’inden sorumludur.