Bir virusun yikici bir kuresel salgini tetikleme olasiligi bircok faktor tarafindan artirilmaktadir. Gunumuzde bilim adamlari en buyuk tehditler olarak influenza, koronavirus ve Nipah virusunu degerlendirme egilimindedirler. ECOVID-19 dunyaya yayilmadan once, koronavirusler bir gun bir pandemiyi atesleyebilecek patojenler olarak bilim adamlarinin radarindaydi. Bu virus daha 2002-2003 yillarinda da hayati tehdit etmis ve SARS virusu iki duzineden fazla ulkede 8.000 kisiyi enfekte etmis, neredeyse 800 kisiyi oldurmustur. Ve ortaya cikan bulasici hastalik uzmanlarinin bir virus hakkinda endiselendigi birkac ozel noktanin belirlenmesini saglamistir. Ancak arastirmacilarin ilgilendigi tek virus grubu bunlar degildir. Grip ve bircok baska virus, uzun zamandir salgin tehditleri olarak gorulmektedir. Bir virusteki pandemik potansiyeli isaret eden bir ozellik, DNA yerine bir RNA’ya sahip olmasidir. Bunun nedeni, RNA’nin kopyalanmasi surecinin tipik olarak DNA replikasyonunun yaptigi gibi bir duzeltici icermemesidir. Ayrica bu nedenle RNA viruslerinin DNA cesidinden daha yuksek mutasyon oranlarina sahip olmasidir.


Viruslere Salgin Potansiyeli Veren OzelliklerEpidemiyolog olan Steve Luby’a gore, bu, insanlarin enfeksiyona ve bulasmasina karsi degisebilecekleri ve daha uyumlu hale gelebilecekleri anlamina gelmekte oldugunu bildirmistir. Tehlikeli patojenleri arayan arastirmacilar, hayvanlardan insanlara gecen viruslerin kayitlariyla viruslere de yakindan dikkat etmektedirler. Cicek hastaligi, kizamik, Ebola ve HIV, hepsi ilk olarak hayvanlarda ortaya cikmistir, cunku Luby’e, en yikici enfeksiyonlarin yuzde 80’inin yaptigini tahmin etmektedir. Solunum yolu enfeksiyonlarina neden olan RNA virusu, daha once gorulmeyen bir viruse donusebilmekte ve hizla yayilabilmektedir.



Bir virus hayvanlardan insanlara zoonotik bir sicrama yaptiginda, salgina neden olacaksa, bir kisiden digerine gecmesi gerekmektedir. Bu bakimdan SARS-CoV-2, orijinal ve olumcul SARS koronavirusu, MERS koronavirus ve bazi kus gribi suslarindan daha iyi performans gosteriyor gibi gorunmektedir. Bulasici hastalik arastirmacisi Raina Ploughright’a gore, bu daha az bulasici virusler her zaman ileriki donemlerde bazi yeni mutasyonlara ugrayabileceklerinden, R0’in bir kisinin neden oldugu beklenen enfeksiyon populasyonu sayisina hizla yayilma potansiyelini artirdigini bildirmektedir.


Bir virusun, pandemik potansiyeli degerlendirilirken goz onunde bulundurulmasi gereken baska bir konu nasil bulastigidir. En endise verici durum, mevsimsel grip ve ayrica SARS-CoV-2’de oldugu gibi, bir virusun solunum damlaciklari yoluyla yayilabilmesi ve yakin etkilesimlerle insandan insana sicramasina izin vermesidir. Virolog olan Ralph Baric’e gore, solunum yolu enfeksiyonlarina neden olan bir RNA virusu, daha once gorulmeyen bir seye donusebilmekte ve hizla yayilabilmektedir. Solunum salgilari yoluyla yayilan bir RNA paramiksovirusu olan kizamik, belki de insanlarda bilinen en bulasici hastaliktir.

Dunya SARS-CoV-2 ile bogusmaya devam ederken, virologlardan virusleri gelecekte bir pandemiye neden olabilecek en buyuk potansiyele gore siralamalari istenmistir ve genel olarak uc cevap ortaya cikmistir. Bunlar kabakulak ve solunum sinsityal virusunu (RSV) iceren genis bir virus ailesi olan grip, koronavirusler ve paramiksovirusler ile arastirmacilarin aralarinda en buyuk pandemik tehdidi olusturdugunu soyledigi Nipah virusudur. Luby’e gore, bulasici hastalik epidemiyologlarini geceleri uyanik tutmaya yonelik pek cok endiseye neden oldugudur.


Grip
SARS-CoV-2 salginindan once cogu virolog, gribi olumcul bir pandemiyi tetikleme olasiligi en yuksek ajan olarak degerlendirmistir. 1918 yilinda olan grip salgini iki yil icinde tahminen 50 ila 100 milyon olume neden olmus ve o zamandan beri 1957-1958 de, 1968’de ve en son 2009’da uc grip salgini olmustur. Influenza bir RNA virusudur ve bu nedenle her yil yeni bir mevsimsel grip asisi gerektiren mutasyona ugrama egilimlidir. Virologlar, influenza suslarini iki yuzey proteinine gore siniflandirmaktadirlar. Bunlar hedef hucreler uzerindeki bir reseptore baglanan hemaglutinin (H) proteini ve virus partikullerinin konakci hucrelerden kacmak icin kullandiklari noraminidaz (N) proteinidir. hemaglutinin 18 alt tipi ve noraminidaz 11 alt tipi vardir. Muhtemelen tum permutasyonlarin, kuslari etkileyen influenza viruslerini etkileyen influenza virusleri meydana gelmesi muhtemeldir. Ancak insanlari enfekte edenlerde sadece bir avuc dolusu ortaya cikmistir.


Dunya Saglik Orgutu (WHO) Melbourne’daki Grip konusunda Referans ve Arastirma Isbirligi Merkezi direktoru Virolog Kanta Subbarao’ya gore, son yuz yil icinde, on sekiz H alt turunden yalnizca ucunun ve on bir N alt turunun ikisinin neden oldugu pandemiler ve mevsimsel salginlar yasandigidir. Zaman zaman ordeklerdeki ve kiyi kuslarindaki influenza virusleri, evcil kumes hayvanlarina ve bazen de domuzlara bulasmak icin yayilmaktadirlar. H proteini kritiktir ve kus gribi virusunun H proteini insan hucrelerini enfekte etme yetenegi kazandiginda endise artmaktadir. Bu, virusun insanlara gecmesine izin vererek insanlari cok dusuk bagisIkliga sahip olduklari veya hic bagisIkliklari olmayan kus proteinleri iceren yeni bir susa sokmaktadir.



Luby, simdiye kadar, H7N9 ve H5N1 virusleri, kuslardaki hucresel reseptorlere hala esas olarak baglandigini, ancak bazen insanlara bulastigini ve ciddi hastaliklara neden oldugunu bildirmistir. Kaygi, oldurucu ozelliklere sahip bazi viruslerin, kisiden kisiye daha kolay yayilmalarina izin verecek sekilde degisebilmesidir. Gercekten de, influenzanin sekil degistirmenin radikal bir yolu vardir. RNA genomu sekiz bolume ayrilmistir. Iki farkli virus alt tipi, ister kus ister memeli suslari tek bir hucrede oldugunda, viral segmentler tamamen yeni suslar olusturmak icin karistirilabilmektedir. Ayrica domuzlarin ideal viral eritme potlari oldugundan suphelenilmektedir. Subbarao, domuzlar insanlara benzer reseptorler tasidiklarindan kus ve memeli virusleri tarafindan enfekte olabildiklerini bildirmektedir.


1957 ve 1968 grip salginlarina, kus gribi viruslerinden bazi gen bolumleri ve dolasimdaki insan gribi viruslerinden kaynaklanan diger bolumler ile yeniden siniflandirilan virusler neden olmustur. Uzun zamandir bu karisimin bir ara konakcida, muhtemelen domuzlarda oldugu ileri surulmektedir. DSO, yeni ortaya cikan grip turlerini izlemek icin bir dizi ulusal laboratuvarlara sahiptir ve gunumuzde Dunya Hayvan Sagligi Orgutu ile yakin isbirligi yapmaktadir. Subbarao, hayvanlarda yeni grip viruslerini yakalamak istemektedir. Bilim adamlari, son H1N1’in domuz gribi varyantindan bahsetmektedirler, cunku G4 adi dolasimdaki insan epitel hucrelerine ve formuna bulasabilir. Bu virus, 2009 grip pandemisine neden olan H1N1 alt tipinden genler tasimaktadir. Bununla birlikte, pandemik patojenler nadirdir ve dogalari geregi tahmin edilmesi zordur.

Koronavirus
Hem SARS hem de MERS koronavirusleri SARS-CoV-2’den daha olumculdur. Neyse ki, SARS ve MERS’in insandan insana gecisi nispeten dusuktur. Ancak yarasa turlerinde muazzam bir koronavirus cesitliligi vardir. Cogunlukla bagirsaklari enfekte etmektedirler, ancak akciger dokusunda da cogalabilmektedirler. 2002-03’teki SARS salginindan sonra, bilim adamlari Cin magaralarindaki yarasalarda koronavirus aramislardir ve yaygin bocekcil turlerde bunlardan bir hazine bulmuslardir. Dahasi, guney Cin’deki insanlarin kaninda tespit edilen antikorlar, bazi insan populasyonlarinin rutin olarak yarasa koronaviruslerine maruz kaldigini gostermektedir. Bu, viruslere insanlara uyum saglamak icin bolca firsat vermektedir. Koronaviruslerin yeni mutasyonlara ugrama egiliminin habercileri, genellikle ciftliklerde meydana gelen olumcul salginlardir. Son on yilda domuzlarda uc yikici domuz koronavirus susu ortaya cikmistir.


Baric, bu viruslerin hareket halinde olduklarini bildirmektedir. Koronavirusun hayvan rezervuarlarindan insanlarda dahil olmak uzere diger memeli turlerine yayilmasini tesvik etmek icin gecis yapildigindan endiselenilmektedir. Bu, cogunlukla, belirli ulkelerde yabani hayvanlarin tuketimi ve ciftciligi gibi insan davranislariyla baglantilidir. Cin’in tum canli hayvan pazarlarinin kapatilmasi gerektigine inanilmaktadir. Cunku cok sayida hayvanin kafes icinde birlikte oldugu pazarlar, daha fazla hayvan bulasmasi ve daha fazla insanin enfekte olmasi anlamina gelir.

Ilk SARS salgini ile birlikte mevcut koronavirus pandemisi, yasanilan ilk salgin degildir. MERS koronavirusu, onlarca yildir develerde gorulmektedir ve zaman zaman insanlara bulasmaktadir. Simdilerde cogu Arap Yarimadasi’nda olmak uzere 2.400 vakaya neden olmustur. Bazi virologlar, artik insanlarda endemik olan ve soguk alginligi semptomlarina neden olan koronaviruslerin, hayvanlardan insanlara ilk sicramayi yaptiklarinda olumcul salginlara yol acabilecegini bildirmektedirler.

Baric, ornegin OC43 koronavirusunun yarasalardan sigir yoluyla gelmis gibi gorundugunu ve 1890’larda bir pandemiye neden olduguna dair kanitlar oldugunu soylemektedir. Gunumuzde, devam eden COVID-19 salginiyla, bazi arastirmacilar koronavirusleri en buyuk tehdit olarak gormektedir. Luby, koronavirusu gribin onune koymaktadir, cunku bunu SARS-CoV-2 ile degil, SARS ve MERS ile gorulmesidir. Ve gorunen o ki, Cin’deki canli pazarlarda olan yarasalarin koronavirusleri diger memelilere yaymasina neden oldugunu ve acil en yuksek riskin koronavirusler oldugunu bildirmektedir.


Nipah Virusu
1994 yilinda Avustralya‘nin Brisbane banliyosunde Hendra adinda atlarda gizemli bir hastalik patlak vermistir. Yirmi bir at, kisa sure sonra Hendra virusu olarak adlandirilan bir patojenden agir sekilde hastalanmistir. Daha sonra, hasta atlarla ilgilenen bir veteriner, kokeni Pteropus diger adiyla ucan tilki cinsindeki meyve yarasalarina kadar izlenen virusten olmustur. Dort yil sonra, Nipah virusu adli ilgili bir virus, Malezya‘daki domuz ciftcileri arasindaki salginin nedeni olarak tanimlanmistir. Enfekte iki milyon domuz katledilerek salgin durdurulmustur. 2001 yilinda arastirmacilar, Banglades’te her yil insanlarda Nipah virusu salginlarinin, ozellikle yarasa idrari ile kirlenmis hurma agaclarinin ozunu icen insanlardan meydana geldigini fark etmislerdir. Ancak insandan insana bulasma gorulmemistir. Ancak 2018’de guney Hindistan’daki bir salgin, Nipah virusunun insandan insana bulasmasinin yakin temas yoluyla mumkun oldugunu one surmustur. 27 yasinda bir koylu yarasa tukurugu veya idrari bulasmis meyvelerden virusu kapmis olabilen, Kerala eyaletindeki bir hastaneye kaldirilmistir. Hasta, ziyaret eden arkadaslari, akrabalari ve saglik personeli dahil olmak uzere dokuz kisiye daha bu hastaligi bulastirmistir. Daha fazla hasta ve saglik calisaninin enfekte oldugu baska bir hastaneye sevk edilmistir. Enfekte 23 kisiden 21’i siddetli solunum yolu hastaligi veya beyin iltihabindan olmustur. Yarasalari ve Nipah virusu salginlarini inceleyen Ploughright, kalkmamasinin bir nedeni, insanlari bu kadar cabuk hastalandirarak hastaneye kaldirilmaya ve izole olmaya egilimli olmalarindan kaynakli oldugunu bildirmistir. Ancak Nipah virusunun yuzde 50 ile yuzde 100 arasindaki olum orani, bu salginin boyle bir endise haline getiren nedenidir.


Viruslere Salgin Potansiyeli Veren OzelliklerPlowright, Nipah ve Hendra’nin gunumuzde henipavirus olarak adlandirilan bir paramiksovirus grubuna ait oldugu bildirilmistir. Ayrica Asya, Okyanusya ve Afrika’da ucan tilkilerde barindirilan daha bircok sus oldugu bildirilmektedir. Henipavirusler henuz insanlarda yaygin salginlara neden olmamasina ragmen, kizamik ve kabakulak gibi diger paramiksoviruslerde gorulmustur. Molekuler biyolog olan Rebecca Dutch, bu viruslerden bazilari gercekten iyi yayilmakta oldugunu bildirmistir. Nipah bir kisiden digerine etkili bir sekilde gecerse, belki de mutasyona ugrayarak birini gercekten hasta etmeden once iletirse, bu yikici olmaktadir ve bu daha cok kara veba gibidir.

Diger Potansiyel Tehditler
Listenin basinda yer almayan ancak yine de dikkat ceken virusler, insanlara ek olarak hemorajik atese neden olan ve maymunlari ve yarasalari enfekte edebilen Ebola ve Marburg virusu gibi filoviruslerdir. Luby, Ebola’nin kan veya vucut sivilarinin iletilmesini gerektirmesi, bulasmanin daha zor oldugu ve kuresel bir tehdit olma olasiliginin daha dusuk oldugu anlamina gelmekte oldugunu bildirmistir. Ve Nipah virus enfeksiyonlarinda oldugu gibi, insanlar hizla hastalanmaktadir ve bu nedenle erken izole edilmelidir. Uzmanlar, bir filovirusun pandemiye neden olmasi icin solunum yoluyla bulasmasi veya ishalde kolayca yayildigi ve bunun ne kadar kolay olabilecegi henuz net olmadigini bildirmislerdir.


Bilim adamlarinin takip ettigi diger virusler arasinda, oncelikle kemirgenleri enfekte eden Bunyavirus ve Arenavirus ailelerinde olarlar vardir. Ayrica sivrisinek yoluyla bulasan dang, Zika virusu ve Bati Nil virusu de yer almaktadir. Vektor kaynakli patojenler iki milyar insani enfekte etme potansiyeline sahiptir, ancak kuzey enlemlerinde bulasma riski dusuktur. Sivrisineklerin cografi araligi iklim degisIkligiyle birlikte daha yuksek enlemlere yayildikca, tasidiklari patojenlerin cesitliligi de artmaktadir.

X hastaligi da vardir. Viruslere Salgin Potansiyeli Veren OzelliklerDunya Saglik Orgutu bu terimi, ciddi bir salginin gunumuzde insan hastaligina neden oldugu bilinmeyen bir patojenden kaynaklanabilecegini kabul etmek icin X hastaligi kullanmistir. Ancak tanimlanmamis bir patojeni incelemek zor bir istir. Dutch, SARS 2002’de ortaya cikana kadar, koronavirus uzerinde calisan kimselerin arastirmalarini finanse etmesini saglamakta sorun yasanmis oldugunu bildirmektedir. Uzmanlar, insanlarin dogal yasam alanlarini bozarak ve farkli vahsi hayvanlari vahsi yasam pazarlarinda bir araya getirerek daha viral yayilma olaylari icin kosullar yarattigi konusunda uyarmaktadirlar.


Yakin zamanda yarasa kaynakli virus cesitliligi, yayilma ve ortaya cikma uzerine bir incelemeye ortak yazar olan Ploughright, yeni viruslerin ortaya cikmasi icin insanlarin mukemmel bir ortam yarattiklarini nbelritmistir. Buna ragmen, bilim camiasinin gelecekteki salginlari dogru bir sekilde tahmin edemedigini de eklemektedir. Plowright’a gore, bir grip salgininin [2009] MeksIka‘daki domuzlardan gelecegini kimse tahmin etmemistir. Bir sonraki patojen salgininin ne olacagi konusunda acik fikirli olunmasi gerektigini soylemistir. Ancak arastirmacilar, COVID-19 ile ilgili deneyimlerin pandemiye hazirlikli olma egilimini degistireceginden umutludur. Luby’nin dedigi gibi, bu tehditlere daha fazla dikkat cekilmelidir.

Baska Bir Salgini Ateslemekle Tehdit Eden Virusler Tablosu
Hayvan rezervuarlari: Bocek oldurucu yarasalarda ve meyve yiyen yarasalarda buyuk cesitlilik vardir. Guneydogu Asya’daki at nali yarasalari (cins Rhinolophus) SARS benzeri koronavirusleri barindirir.

Yayilma gecmisi: Dort soguk alginligi koronavirusunun kokenleri yarasalarda olabilir, muhtemelen son birkac yuzyilda. SARS, 2003-04 doneminde bir salgina neden olmustur. MERS, muhtemelen develerden atlayarak insanlari enfekte etmeye devam etmektedir.

Vaka olum orani: Buyuk olcude degismektedir ve COVID-19 muhtemelen yuzde 1 civarindadir. SARS’in yuzde 15’e yakin oldugu dusunulmektedir. MERS, hastalarin yaklasIk yuzde 35’inde olumcul oldugu kanitlanmistir.


Bulasma: Temas ve havadan gelen (damlaciklar ve aerosoller)


Etkilenen hayvanlar: Kopekler, domuzlar, kediler, sigirlar, develer ve digerleri

Ozellikler: Grip

Hayvan rezervuarlari: Su kuslari, kumes hayvanlari ve evcil domuzlar. Kopeklerde ve atlarda bazi salginlar,

Yayilma gecmisi: Insanlik tarihi boyunca cok sayida salginin nedeni muhtemelen grip olmustur

Dogrulanmis grip salginlari arasinda yikici 1918 salgini ile 1957-58, 1969 ve 2009’daki salginlar yer almaktadir.

Vaka olum orani: 1918 salgini durumunda, vaka olum orani kuresel olarak yuzde 2,5 civarindadir.

Bulasma: Temas ve havadan gelen (damlaciklar ve aerosoller)

Etkilenen hayvanlar: Domuzlar, atlar, yaban gelincigi, kopekler ve kumes hayvanlari

Ozellikler: Paramiksovirusler (henipavirusler)

Hayvan rezervuarlari: Bazi aile uyeleri meyve yarasalarinda bol miktarda bulunur.


Yayilma gecmisi: Hendra virusu ilk olarak 1994’te atlari ve insanlari enfekte etmistir. Nipah virusu ilk olarak 1998’de domuzlarda ve insanlarda gorulmustur.


Vaka olum orani: Bilinen en olumcul patojenlerden bazilari, hendra virusu insanlari nadiren enfekte eder, ancak bulastiginda olum orani yuzde 50 civarindadir. Nipah icin vaka olum orani daha da yuksek, bazi salginlarda yuzde 50 ile yuzde 100 arasinda degismektedir.

Bulasma: Cogunlukla evcil hayvanlarin ve insanlarin yiyeceklerini kirleten yarasalardan gelen idrar ve tukurukten ve Nipah icin insanlar arasinda yakin temastan

Etkilenen hayvanlar: Hendra virusu atlari ve kopekleri etkiler. Nipah virusu domuzlari (ve hamster ve yaban gelincigi gibi laboratuar hayvanlarini) enfekte eder